Η οικολογική αξία της λεκάνης του ποταμού Τάγου

“Ο ποταμός Τάγος πήρε το όνομά του από έναν βασιλιά όλης της Ισπανίας· γεννιέται σε εκείνο το μέρος και πεθαίνει στον Ωκεανό, φιλώντας τα τείχη της περίφημης πόλης της Λισαβόνας, και λέγεται πως τα χώματά του είναι από χρυσάφι”.

Από την αγγλική μετάφραση του Δον Κιχώτη

Μιγκέλ ντε Θερβάντες, 1605

Μεταξύ των ποτάμιων λεκανών της Ιβηρικής Χερσονήσου, η λεκάνη του Τάγου (ή Τέζου στα πορτογαλικά) είναι η τρίτη μεγαλύτερη, καλύπτοντας 80.151 km² και με μήκος 1.007 χλμ. Πηγάζει στη Σιέρα ντε Αλμπαραθίν (Τερουέλ, Ισπανία), μέρος του Ιβηρικού Συστήματος, και ρέει δυτικά προς τον Ατλαντικό Ωκεανό. Στη διαδρομή του διασχίζει τις αυτόνομες κοινότητες της Aragón, Castilla la Mancha, Madrid και Extremadura, και στη συνέχεια τις πορτογαλικές περιοχές Beira Baixa, Alto Alentejo και Ribatejo, μέχρι να εκβάλει στον Ατλαντικό στην πρωτεύουσα της Πορτογαλίας, τη Λισαβόνα.

Η λεκάνη του Τάγου φιλοξενεί τον μεγαλύτερο πληθυσμό από όλες τις ποτάμιες λεκάνες της Ιβηρικής. Το 2019, πάνω από 8 εκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν στη ισπανική πλευρά, εκ των οποίων περισσότεροι από 6,5 εκατομμύρια στην αυτόνομη κοινότητα της Μαδρίτης. Στην πορτογαλική πλευρά, σχεδόν 4 εκατομμύρια άνθρωποι κατοικούσαν στη λεκάνη το 2018, με την πλειονότητα να βρίσκεται στη μητροπολιτική περιοχή της Λισαβόνας.

Μεσαιωνική γέφυρα που διασχίζει τον ποταμό Τάγο στην Ισπανία, αναδεικνύοντας την ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής, καθώς και την ποικιλομορφία των τοπίων. (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Puente_medieval_sobre_el_R%C3%ADo_Tajo.JPG)

Τοπογραφικά, η λεκάνη οριοθετείται από το Κεντρικό Ορογραφικό Σύστημα στα βόρεια, όπου η Sierra de Gredos και Guadarrama αντιπροσωπεύουν τις περιοχές με το μεγαλύτερο υψόμετρο της λεκάνης, ξεπερνώντας τα 2000 μέτρα· από τους Λόφους του Τολέδο στα νότια, με υψόμετρο έως περίπου 1600 μέτρα· και από το ιβηρικό σύστημα στα ανατολικά. Αυτός ο ορεινός «κλοιός» δημιουργεί ένα ασύμμετρο δίκτυο παραποτάμων. Οι δεξιοί παραπόταμοι, που πηγάζουν από τα Κεντρικά και Ιβηρικά Συστήματα, είναι μεγαλύτεροι και μεταφέρουν περισσότερο νερό, ενώ οι αριστεροί είναι μικρότεροι και συνεισφέρουν λιγότερη ροή.

Το κλίμα της λεκάνης είναι κυρίως μεσογειακό, με έντονη εποχιακή διακύμανση, χαρακτηριζόμενο από θερμά και ξηρά καλοκαίρια και δροσερούς, υγρούς χειμώνες. Προς τα βορειοδυτικά, όπου η επιρροή του Ατλαντικού είναι ισχυρότερη, το κλίμα γίνεται πιο εύκρατο. Το υψόμετρο και η ατλαντική επιρροή αποτελούν δύο βασικούς παράγοντες που αλληλεπιδρούν στη λεκάνη του Τάγου και διαμορφώνουν σημαντικές κλιματικές διαβαθμίσεις στη θερμοκρασία και τις βροχοπτώσεις. Οι υγρές ατλαντικές ατμοσφαιρικές διαταραχές μπλοκάρονται από το Κεντρικό Ορογραφικό Σύστημα, εμποδίζοντας τις βροχοπτώσεις να φτάσουν στην κεντρική κοιλάδα της λεκάνης, γεγονός που οδηγεί σε άνιση διαθεσιμότητα νερού και επιδεινώνει τις προκλήσεις διαχείρισης των υδάτινων πόρων, ιδίως υπό το πρίσμα της κλιματικής αλλαγής.

Ο μεγάλος πληθυσμός της λεκάνης, σε συνδυασμό με την εκτεταμένη γεωργική δραστηριότητα και την παραγωγή ενέργειας, δημιουργεί σημαντική ζήτηση για νερό. Ως αποτέλεσμα, έχουν κατασκευαστεί πολυάριθμα φράγματα και ταμιευτήρες για την υδροδότηση και την υδροηλεκτρική παραγωγή. Επιπλέον, ο Τάγος αποτελεί την πηγή ενός σημαντικού έργου μεταφοράς νερού προς τον ποταμό Σεγούρα, το οποίο είναι ζωτικής σημασίας για τη γεωργία στη νοτιοανατολική Ισπανία. Όλοι αυτοί οι παράγοντες καθιστούν τον Τάγο μία από τις πιο ρυθμιζόμενες ποτάμιες λεκάνες της Ιβηρικής Χερσονήσου, απαιτώντας σύνθετη διαχείριση για την αντιμετώπιση ποικίλων κοινωνικοοικονομικών και οικολογικών προκλήσεων.

Χάρτης της λεκάνης του Τάγου με την ευγενική παραχώρηση του Miguel Cánibe Iglesias

Η εκτενής έκταση και η κλιματική ποικιλία της λεκάνης του Τάγου υποστηρίζουν ένα ευρύ φάσμα οικοσυστημάτων, φιλοξενώντας υψηλό ποσοστό της ιβηρικής βιοποικιλότητας. Σε μεγαλύτερα υψόμετρα κυριαρχούν τα κωνοφόρα δάση, με είδη όπως η Pinus sylvestris και η Pinus nigra. Σε πιο σκληρές, παγωμένες περιοχές, αυτά τα δάση διακόπτονται από «sabinares» του Juniperus thurifera και μεσογειακούς ορεινούς θάμνους, όπως τα «piornales» του είδους Cytisus oromediterraneus και τα «enebrales» του είδους Juniperus communis. Κάτω από τα 1500 μ., τα δάση κυριαρχούνται από είδη του Γένους Quercus, με αειθαλή δέντρα όπως η δρυς της αριάς (Q. ilex) και η φελλοδρυς (Q. suber) σε ηλιόλουστες πλαγιές, ενώ σε πιο σκιερές και υγρές πλαγιές βρίσκονται φυλλοβόλες ή μαρκέζες δρυς, όπως οι Q. pyrenaica και Q. petraea. Στις πεδιάδες, οι χαρακτηριστικές «dehesas» των εσωτερικών πεδιάδων συνδυάζουν ανοιχτά δάση κυριαρχούμενα από Q. ilex με τα τυπικά ιβηρικά «jarales» του είδους Cistus ladanifer. Καθώς η λεκάνη του Τάγου ποταμού πλησιάζει τη Λισαβόνα, εμφανίζονται υγρότοποι και βάλτοι που προσφέρουν καταφύγιο σε πολυάριθμα υδρόβια και πτηνά.

Αυτή η πλούσια ποικιλία τοπίων και βλάστησης στηρίζει αξιοσημείωτη ποικιλία πανίδας, συμπεριλαμβανομένων ειδών εθνικής και διεθνούς σημασίας προς προστασία. Στον Τάγο ζει ο μεγαλύτερος ευρωπαϊκός πληθυσμός του μαυρογύπα (Aegypius monachus) και ο ενδημικός ιβηρικός αυτοκρατορικός αετός (Aquila adalberti), καθώς και πληθυσμοί πολλών ειδών που περιλαμβάνονται στις Ευρωπαϊκές Οδηγίες για τους Οικότοπους και τα Πουλιά και υπόκεινται σε κανονισμούς προστασίας.

Η οικολογική σημασία της λεκάνης του Τάγου οδήγησε στον χαρακτηρισμό πολλών προστατευόμενων περιοχών κατά μήκος της κοίτης του. Σημαντικά παραδείγματα είναι το Φυσικό Πάρκο Alto Tajo στη Guadalajara (Castilla-La Mancha), το Εθνικό Πάρκο Monfragüe στο Cáceres (Extremadura), το Διεθνές Φυσικό Πάρκο Τάγου στα σύνορα Ισπανίας-Πορτογαλίας και η Φυσική Αποθήκη του Εκβολικού Τάγου στην Πορτογαλία. Επιπλέον, η λεκάνη του Τάγου περιλαμβάνει ένα εκτεταμένο δίκτυο Natura 2000, που αποτελείται από 99 Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (SCAs), 80 Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά (IBAs) και τρεις Ζώνες Κοινοτικής Σημασίας (SCIs) στην Ισπανία, καλύπτοντας έκταση 19.831 km² — σχεδόν το ένα τέταρτο της συνολικής έκτασης της λεκάνης. Στην πορτογαλική επικράτεια περιλαμβάνονται 16 SCAs και 11 IBAs. Οι υγρότοποι αποτελούν επίσης βασικούς βιότοπους, με τρεις περιοχές RAMSAR στην Ισπανία και πέντε στην Πορτογαλία, που έχουν οριστεί για την προστασία της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημικών λειτουργιών των υγροτόπων.

Παρά τον φυσικό της πλούτο, η λεκάνη του Τάγου αντιμετωπίζει αυξανόμενες πιέσεις. Η διαχείριση του νερού αποτελεί πρόκληση λόγω της υψηλής ζήτησης, με τις ξηρασίες να επιδεινώνονται από την κλιματική αλλαγή. Ανταγωνιστικές χρήσεις γης, από την αστική επέκταση έως τη γεωργία και τον ταχέως αναπτυσσόμενο τομέα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, προσθέτουν περαιτέρω πολυπλοκότητα. Η διατήρηση της βιοποικιλότητας και των οικοτόπων θα απαιτήσει συνεργασία μεταξύ Ισπανίας και Πορτογαλίας για τη διαχείριση της λεκάνης.

Στο πλαίσιο του έργου INSPIRE, επιδιώκουμε να συνεργαστούμε με τους εμπλεκόμενους φορείς για την ανάπτυξη ενός σχεδίου διαχείρισης που θα αντιμετωπίζει τις προκλήσεις και τις πιθανές συγκρούσεις που προκύπτουν από τη διαχείριση όλων αυτών των πόρων, σε ένα πλαίσιο που θα μας επιτρέπει να εντοπίζουμε κρίσιμες ζώνες προς προστασία και άλλες χρήσεις που διασφαλίζουν αποτελεσματική διαχείριση της λεκάνης, σήμερα και στο μέλλον. Στο INSPIRE στόχος μας είναι να προτεραιοποιήσουμε την κατανομή ζωνών διαχείρισης για αυτήν την πληθώρα στόχων, προσπαθώντας να εναρμονίσουμε τη διατήρηση της βιοποικιλότητας με τις ανθρώπινες χρήσεις μέσα από μια ολοκληρωμένη άσκηση χωρικού σχεδιασμού.